Prawa i obowiązki świadka w postępowaniu karnym.

Jakie są prawa i obowiązki świadka? Co może, a co musi zrobić świadek w postępowaniu karnym toczącym się na podstawie przepisów kodeksu postępowania karnego? To pytanie zadaje sobie każdy, gdy otrzyma z sądu lub prokuratury wezwanie do stawiennictwa jako świadek w sprawie karnej.

Niniejszy artykuł będzie zestawieniem najważniejszych informacji dotyczących zasad postępowania świadka w procesie karnym. Przybliżenie kluczowych aspektów związanych ze stawiennictwem świadka, usprawiedliwianiem nieobecności oraz jego zachowaniem w trakcie przesłuchania powinno być istotne dla każdego zainteresowanego, któremu przyjdzie zeznawać w sprawie karnej, niezależnie czy przed sądem czy przed prokuratorem.

Kto nie może być świadkiem w sprawie karnej?

Na wstępie, należy zaznaczyć, że zgodnie z Kodeksem postępowania karnego każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Jest to zatem obowiązek, zasada prawna, od której dopiero w dalszej części Kodeksu znaleźć można wyjątki i zwolnienia. Świadka można bowiem przesłuchać korzystając z urządzeń technicznych umożliwiających jednoczesne przesyłanie dźwięku i obrazu na odległość, a świadka, który z powodu kalectwa, choroby lub niedającej się usunąć przeszkody nie może się stawić na wezwanie można przesłuchać w miejscu jego pobytu – są to jednak przesłanki, które potencjalnie mogą zwalniać świadka jedynie z samego stawiennictwa na rozprawie, a nie ze składania zeznań.

Ustawa wyłącza z grona osób mogących być świadkami dwie grupy zawodowe, szczególne ze względu na wykonywanie przez nich niektórych czynności na rzecz podejrzanego lub oskarżonego, tj. obrońców, adwokata lub radcę prawnego, którzy udzielali pomocy prawnej zatrzymanemu, oraz duchownego, co do faktów, których dowiedział się przy udzielaniu spowiedzi. Bardziej liberalne warunki zwolnienia z obowiązku bycia świadkiem posiada w tym zakresie mediator, który prowadził postępowanie mediacyjne w stosunku do oskarżonego lub pokrzywdzonego, albowiem wyłączone z tego zakresu są informacje dotyczące przestępstw wymienionych w art. 240 § 1 Kodeksu karnego, co znaczy, że gdy chodzi o te przestępstwa, to mediator może być świadkiem w postępowaniu karnym.

Poza katalogiem osób, które z mocy ustawy nie mogą być przesłuchiwane, drugą kategorią osób, co do których istnieją ograniczenia w przesłuchaniu, są osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne”, bądź tajemnicy służbowej lub zawodowej. Osoba obowiązana do zachowania tajemnicy o klauzuli „tajne”, lub „ściśle tajne” może być przesłuchiwana tylko po uprzednim zwolnieniu tej osoby przez organ przełożony z obowiązku zachowania tajemnicy. Organ prowadzący postępowanie musi wobec tego wystąpić do organu przełożonego nad świadkiem i uzyskać jego zgodę, przy czym odmowa udzielenia zgody jest uzasadniona jedynie wtedy, gdy złożenie zeznania mogło by wyrządzić poważną szkodę państwu, a co więcej – prokurator lub sąd może zwrócić się do organu przełożonego nad świadkiem o zwolnienie z obowiązku zachowania w tajemnicy tylko w sytuacji, gdy ustawy szczególne nie stanowią inaczej.

Inaczej wygląda sytuacja osób obowiązanych do zachowania tajemnicy służbowej lub zawodowej. W tym przypadku osoby te mogą odmówić składania zeznań, chyba że sąd lub prokurator zwolni je od tego obowiązku. W tej sytuacji organem zwalniającym świadka z zachowania tajemnicy nie jest jego organ przełożony, lecz bezpośrednio sąd lub prokurator, który prowadzi postępowanie (przygotowawcze lub sądowe), natomiast zwolnienie może być uzasadnione jedynie dobrem wymiaru sprawiedliwości, a na zwolnienie przysługuje zażalenie. Nieco inaczej kształtuje się sytuacja osób obowiązanych do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcowskiej, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej, bądź tajemnicy Prokuratorii Generalnej – zwolnienie z tej tajemnicy, zgodnie z przepisami, musi być poparte bardziej rygorystycznymi przesłankami, niż w przypadku „zwykłej” tajemnicy zawodowej lub służbowej.

Komu przysługuje prawo odmowy składania zeznań lub uchylenia się od odpowiedzi na pytanie?

Trzeba w tym miejscu wskazać, że powyższe kategorie osób to ci ludzie, na których rozciąga się ustawowa niemożność bycia świadkami, lub prawo odmowy zeznań uzasadnione obowiązkiem zachowania tajemnicy. Czym innym jest zatem uprawnienie zwane „prawem odmowy zeznań”, „uchyleniem się od odpowiedzi na pytanie”, lub też „zwolnieniem z zeznawania” w świetle prawa postępowania karnego. Pokrótce omówione zostaną poszczególne instytucje.

Prawo odmowy zeznań to instytucja karnego prawa procesowego, która kształtuje sytuację prawną dwóch typów osób: najbliższych dla oskarżonego (i analogicznie dla podejrzanego) oraz świadków, którzy w innej sprawie są oskarżeni o współudział w przestępstwie w zakresie objętym postępowaniem, w którym występują jako świadkowie.

Co do osób najbliższych, Kodeks postępowania karnego odsyła do przepisów prawa karnego materialnego – trzeba mieć na uwadze, że osobami najbliższymi dla oskarżonego będą wyłącznie te osoby, na które wskazuje przepis ustawy, a nie te, na której wskazuje osobista relacja oskarżonego do tej osoby (do tej sytuacji odnosi się instytucja zwana „zwolnieniem z zeznawania”, o której mowa będzie dalej). Osoba najbliższa nie musi mieć żadnych podstaw do tego, aby skorzystać ze swojego uprawnienia – przysługuje jej ono bowiem z mocy samego prawa, bez zgody organu.

Uchylenie się od odpowiedzi na pytanie jest czymś zgoła innym od odmowy składania zeznań. Po pierwsze, przysługuje potencjalnie każdemu świadkowi (nie tylko osobie najbliższej dla oskarżonego), po wtóre, nie dotyczy całego toku zeznań, które świadek przedstawia, a jedynie wyszczególnionych pytań, i to wyłącznie takich, na które udzielenie odpowiedzi mogło by narazić na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe jego bądź osobę jemu najbliższą. Jeżeli zaś zeznania mogły by narazić świadka lub najbliższą mu osobę na hańbę, świadek może żądać przesłuchania go z wyłączeniem jawności, ale nie może uchylić się od odpowiedzi na pytania.

Zwolnienie z zeznawania jest natomiast uznaniowym uprawnieniem przysługującym świadkowi (nadawanym przez sąd lub prokuratora), który pozostaje w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli świadek wnosi o takie zwolnienie. Zwolnienie z zeznawania rozciąga się także na poszczególne pytania, albo na całość zeznań w sprawie.

Warto jeszcze wspomnieć o instytucji świadka anonimowego. Ma ona zastosowanie do świadka (lub osoby jemu najbliższej), w stosunku do którego zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach. W takich sytuacjach sąd lub prokurator może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, jeżeli nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Postępowanie następnie toczy się bez udziału stron i jest objęte tajemnicą o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne”.

Niestawiennictwo świadka

Nieusprawiedliwione niestawiennictwo świadka na rozprawie może przesądzić o zarządzeniu przerwy w rozprawie i przymusowym doprowadzeniu go. Jak wynika z przytoczonej na wstępie zasady, każdy ma obowiązek stawić się na rozprawie i zeznać co mu jest wiadome w sprawie, toteż zastosowanie kar porządkowych w stosunku do świadka jest konsekwencją tej doniosłej zasady procesowej. Niezależnie od powyższego, na świadka, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie organu prowadzącego postępowanie można nałożyć karę pieniężną w wysokości do 3 tysięcy złotych. Świadka można także zatrzymać i przymusowo doprowadzić, gdy jego niestawiennictwo było nieusprawiedliwione w sposób należyty. Gdy jednak świadek usprawiedliwi nieobecność w ciągu tygodnia od daty doręczenia postanowienia o zastosowaniu kary, karę porządkową należy uchylić.

Podsumowanie

Przepisy postępowania karnego mające zastosowanie do świadków szczególny nacisk kładą na szybkość postępowania i dążność do rozpatrzenia sprawy poprzez zebranie całego materiału dowodowego niezbędnego do wydania wyroku. W tym celu zastosowane są kary porządkowe i zasady procesowe, zgodnie z którymi każdy świadek ma obowiązek stawić się na rozprawie i złożyć zeznania. Co więcej, tylko nieliczne grupy osób zwolnione są ze składania zeznań, a inne z prawa odpowiedzi na poszczególne pytania, a wreszcie jeszcze inne grupy w ogóle nie mogą zgodnie z prawem być przesłuchiwane jako świadkowie. Trzeba mieć na uwadze rozróżnienie tych przypadków, bowiem istotne będą ze względu na różne uprawnienia i obowiązki, które ciążą na takich świadkach. Warto zapamiętać, że inaczej ustawa, a w konsekwencji sąd lub prokurator, traktuje pracownika służby wywiadu państwa, który ma dostęp do informacji ściśle tajnych, a inaczej przyjaciela oskarżonego, których wiąże jedynie bliski stosunek osobisty.

Sytuacja procesowa każdego ze świadków będzie inna, ze względu na informacje które posiada, jego relację z oskarżonym (lub podejrzanym), treść samych zeznań, które mogą być dowodem w ich sprawie karnej, albo wreszcie na zawód który świadek wykonuje, a z którym wiążą się niektóre czynności dokonane na rzecz oskarżonego lub pokrzywdzonego.

Zadzwoń