Napotykane problemy w praktyce stosowania dotychczasowych regulacji prawnych sprowadzają się zarówno do kwestii rozbieżnego orzecznictwa w zakresie interpretacji przesłanek zezwalających na ogłoszenie upadłości konsumentów, jak i zauważalnej niewydolności organizacyjnej poszczególnych wydziałów sądowych, dedykowanych do rozpoznawania wniosków dłużników o ogłoszenie upadłości i następnie prowadzenia postępowań upadłościowych. Kluczową zmianą w odniesieniu do obecnie obowiązującego modelu upadłości konsumenckich jest umożliwienie szerszej grupie odbiorców skorzystania z możliwości oddłużenia w sytuacji niewypłacalności oraz rozróżnienie procedur stosowanych wobec upadłych konsumentów w zależności od stopnia skomplikowania sytuacji majątkowej poszczególnych dłużników, sprowadzającej się głównie do wielkości majątku, jak i liczby wierzycieli. Ustawodawca zamierza także wprowadzić dodatkowe sposoby wyjścia ze stanu niewypłacalności poza klasycznym postępowaniem upadłościowym oraz rozwiązania mające na celu usprawnienie i przyspieszenie samego procesu prowadzenia postępowania upadłościowego.
Sformułowane założenia zmian ingerują w gruntowny sposób w dotychczasowy porządek prawny, regulujący materię związaną z procesem upadłości konsumenckich. Tym samym ustawodawca dostrzega problematykę związaną z przewlekłością postępowań upadłościowych, jednakże z drugiej strony przewiduje znaczny przyrost kolejnych spraw do rozpoznania, co z kolei może negatywnie wpłynąć na pracę i tak już znacznie przeciążonych wydziałów sądów upadłościowych. W tak zastanej sytuacji proponuje się jednak zliberalizowanie zasad, które obecnie stoją na przeszkodzie uzyskaniu oddłużenia dla szerokiej grupy osób.
Założenia zmian dotychczasowych regulacji prawnych są nakierowane na wprowadzenie następujących rozwiązań:
- uproszczenie postępowania upadłościowego bez konieczności powoływania sędziego komisarza – odformalizowanie postępowania upadłościowego w sytuacji ubóstwa majątku upadłego;
- możliwość zawierania układu pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem z udziałem doradcy restrukturyzacyjnego; wszystko będzie pod minimalną kontrolą sądu – ograniczenie przyrostu postępowań upadłościowych z udziałem syndyka;
- sprzedaż majątku dłużnika w trybie przygotowanej likwidacji „pre-pack“ – poszerzenie katalogu możliwości szybkiego wyjścia dłużnika ze stanu niewypłacalności;
- ustalanie planu spłaty wierzycieli poprzez badanie przez sąd stopnia zawinienia (umyślność lub rażące niedbalstwo) w doprowadzeniu przez dłużnika do swojej niewypłacalności – odejście od modelu oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na etapie rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości na rzecz wydłużenia planu spłaty wierzycieli na okres do 84 miesięcy w sytuacji zawinienia w doprowadzeniu do niewypłacalności lub pogłębienia takiego stanu;
- warunkowe umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty – stosowane przez sąd w przypadku braku zdolności dokonywania jakichkolwiek spłat na rzecz wierzycieli ze względu na sytuację osobistą upadłego o charakterze przejściowym;
- umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli – w przypadku stwierdzenia trwałej niezdolności do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli;
- brak możliwości oddłużenia osoby fizycznej – odmowa sądu w zakresie umorzenia zobowiązań w przypadku ustalenia w trakcie postępowania upadłościowego celowego działania upadłego w doprowadzeniu do swojej niewypłacalności lub istotnego zwiększenia jej stopnia;
- wprowadzenie zasady zgłaszania wierzytelności bezpośrednio do doradcy restrukturyzacyjnego, pełniącego funkcję syndyka, zamiast do sądu upadłościowego – przyspieszenie procedury sporządzenia listy wierzytelności.
Ustawodawca, chcąc ograniczyć obciążenie sądów upadłościowych obowiązkami związanymi z prowadzeniem najprostszych spraw upadłościowych, rezygnuje z rozwiązania przypisującego etap prowadzenia postępowania po ogłoszeniu upadłości sędziemu komisarzowi. Obecny stan prawny, ukształtowany na podstawie doświadczeń w ramach postępowań prowadzonych wobec przedsiębiorców, wprowadza system kontroli poprzez przypisanie określonych czynności w ramach jednego postępowania różnym składom osobowym, obejmującym zarówno funkcję sądu, jak i sędziego komisarza. W dalszej części kierunek zmian nadaje większy walor szybkości procedowania w sytuacji, gdy brak jest znaczącego majątku upadłego, pozwalającego na zaspokojenie wierzycieli, co z kolei powinno wiązać się z ograniczonymi czynnościami w trakcie postępowania upadłościowego w zakresie likwidacji masy oraz sporządzenia listy wierzytelności i planu podziału.
Postępowanie upadłościowe będzie mniej sformalizowane w czasie ewentualnej likwidacji majątku przez syndyka oraz przy sporządzaniu projektu planu spłaty wierzycieli, który będzie zawierał dane przypisane obecnie dla trzech dokumentów, jakimi są: 1) lista wierzytelności, 2) plan podziału, 3) plan spłaty wierzycieli. Taki dokument będzie podlegał zażaleniu i w zależności od zakresu zaskarżenia będzie weryfikowany, jak w przypadku obecnego odpowiednika sprzeciwu do listy wierzytelności czy zarzutów do planu podziału.
Taka konstrukcja zaskarżenia planu spłaty wierzycieli przesądza o zastosowaniu obecnych zasad przy sporządzaniu trzech wspomnianych dokumentów do tworzenia projektu planu spłaty wierzycieli w nowym kształcie. Proponuje się także, aby syndyk składał w tego typu sprawach wyłącznie sprawozdanie ostateczne. W przypadku gdy postępowanie upadłościowe prowadzone wobec osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej będzie wymagało podjęcia bardziej skomplikowanych czynności, jak przy upadłości przedsiębiorców, projekt ustawy przewiduje możliwość ogłoszenia upadłości w trybie zwykłym, czyli tak, jak dotychczas.
Zgodnie z obranym kierunkiem zmian przewiduje się dodatkową możliwość wyjścia z zadłużenia poprzez zawarcie porozumienia pomiędzy dłużnikiem i wierzycielami z udziałem profesjonalnego podmiotu, jakim jest nadzorca sądowy, przy odpowiednim zastosowaniu przepisów ustawy z 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne . Sąd będzie mógł skierować do tego trybu postępowania także dłużnika, który wniósł o ogłoszenie upadłości, a który nie zastrzegł, że nie chce skorzystać z możliwości zawarcia układu. Warunkiem koniecznym do uwzględnienia przez sąd wniosku dłużnika lub skierowania dłużnika do tego typu postępowania będzie wykazanie, że dłużnik dysponuje możliwościami zarobkowymi, które wskazują na zdolność do pokrycia kosztów postępowania o zawarcie układu, jak i wykonania układu z wierzycielami.
Układ będzie zawierany na okres nieprzekraczający 5 lat, chyba że dotyczy wierzytelności wyłączonych z układu zgodnie z p.r., tj. zobowiązań zabezpieczonych rzeczowo (w szczególności hipotecznych), na których restrukturyzację musi wyrazić zgodę wierzyciel. W takim przypadku wprowadza się możliwość wydłużenia okresu spłat ponad 5 lat. Zawarcie układu pozwoli zachować dłużnikowi składniki swojego majątku, chyba że propozycje układowe będą przewidywały wyprzedanie poszczególnych składników majątku. Takie rozwiązanie jest sposobem na przeprowadzenie procesu oddłużenia z jednoczesną ochroną przed egzekucją zarówno indywidualną, jak i upadłościową.
Po uproszczonym trybie postępowania upadłościowego oraz możliwości zawarcia układu na linii dłużnik – wierzyciele, przygotowana likwidacja „pre-pack“ jest kolejną propozycją szybkiego wyjścia ze stanu niewypłacalności i nowego startu. Projekt ustawy przewiduje wprost, iż w postępowaniu o ogłoszenie upadłości dłużnik może złożyć wniosek o zatwierdzenie warunków sprzedaży składników majątku o znacznej wartości, natomiast przepisy art. 56a-56h p.u. stosuje się odpowiednio . Obecna wykładnia przypisywała możliwość stosowania trybu przygotowanej likwidacji, jednakże aby usunąć wątpliwości, jakie wyrażały składy orzecznicze różnych sądów odnośnie do zastosowania takiej możliwości oddłużenia, ustawodawca uregulował odesłanie wprost do przepisów o przygotowanej likwidacji.
Przygotowana likwidacja jest nową konstrukcją prawną w prawie polskim (od 1 stycznia 2016 r.), która ma na celu przyspieszony i uproszczony przebieg postępowania upadłościowego. W tym przypadku etap likwidacji masy upadłości (w zakresie przygotowanej likwidacji) nie będzie rozpoczynał się oddzielnie po ogłoszeniu upadłości. Do wniosku o ogłoszenie upadłości może być dołączony wniosek o zatwierdzenie warunków sprzedaży majątku dłużnika.
Celem tej konstrukcji jest przyspieszenie postępowania upadłościowego. Tym samym redukuje się, w związku z przygotowaniem likwidacji jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, zakres przyszłych obowiązków syndyka. Takie rozwiązanie szybkiego wyjścia z zadłużenia dedykuje się więc także konsumentom, którzy w ramach składników majątku posiadają np. nieruchomości czy rzeczy ruchome.
Ustawodawca wprowadza rozwiązanie w zakresie stosowania przesłanek zezwalających na ogłoszenie upadłości konsumentów w sposób analogiczny, jak w przypadku niewypłacalności przedsiębiorców. O ogłoszeniu upadłości powinien decydować stan niewypłacalności (dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych), a nie jak dotychczas, ocena zachowania dłużnika w doprowadzeniu do takiego stanu. Obecna regulacja odnosząca się do oceny przesłanek ogłoszenia upadłości podzieliła okręgi orzecznicze na mniej lub bardziej liberalne w zakresie tego czy wobec dłużnika należy ogłosić upadłość . Taka praktyka prowadzi do „turystyki“ upadłościowej na terenie kraju.
Zgodnie z założeniami projektowanych zmian, postępowanie dłużnika w doprowadzeniu do stanu niewypłacalności będzie oceniane przez sąd na etapie ustalania planu spłaty wierzycieli. Na tym etapie możliwość zajęcia stanowiska będą mieli zarówno wierzyciele, jak i syndyk, których aktywne uczestnictwo przyczyni się do ujawnienia pełnego i rzeczywistego stanu sprawy. Sąd następnie oceni na podstawie wszystkich uzyskanych informacji czy plan spłat ma trwać do 3 lat dla rzetelnego dłużnika czy do 7 lat dla osoby, która doprowadziła do zadłużenia w sposób zawiniony.
Tak ukształtowane rozwiązanie bywa oceniane krytycznie ze względu na usunięcie barier ustanowionych obecnie dla nierzetelnych dłużników. Zgodnie ze stanowiskiem negatywnym „(…) art. 1 pkt 56 projektu zakłada uchylenie art. 491 ust. 1 ustawy, zgodnie z którym sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa należy ocenić negatywnie. Proponowane rozwiązanie nie zasługuje na aprobatę. Powyższa zmiana spowoduje możliwość oddłużenia wszystkich dłużników, również tych, którzy nie dochowali podstawowej staranności przy zaciąganiu długów. Takie ukształtowanie przesłanek możliwości skorzystania z upadłości konsumenckiej może naruszać prawa wierzycieli, na których zostanie przerzucone ryzyko nieprzemyślanego, a czasem także celowego zaciągania zobowiązań“.
W wyniku osobistej sytuacji upadłego uniemożliwiającej dokonywanie jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli, która nie ma stałego charakteru, sąd warunkowo umorzy zobowiązania upadłego. Umorzenie uzyska walor ostateczny, jeżeli w terminie 5 lat od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu zobowiązań bez ustalania planu spłaty wierzycieli sąd nie uchyli takiego postanowienia na skutek stwierdzenia, że ustała niezdolność upadłego do wykonywania planu spłaty. Tożsamy skutek nastąpi w przypadku braku złożenia wniosku o ustalenie planu spłaty w podanym wyżej terminie przez któregokolwiek z wierzycieli.
Ponadto ustawodawca przewiduje, iż w okresie 5 lat od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, upadły podlega analogicznym ograniczeniom w zakresie kształtowania swojej sytuacji majątkowej jak upadły, który wykonuje plan spłaty.
Projekt ustawy przewiduje zasadniczą zmianę zasad umarzania zobowiązań bez ustalenia planu spłaty, dedykując zastosowanie takiego rozwiązania tylko w sytuacjach wyjątkowych. Przesłanką umożliwiającą oddłużenie upadłego bez obowiązku dokonywania spłat na rzecz wierzycieli jest osobista sytuacja upadłego, która w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli. Nie ma przy tym znaczenia czy upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa.
Użycie określenia „trwale niezdolny“ wskazuje przy tym, że osobista sytuacja upadłego nie rokuje poprawy (np. upadły jest trwale niezdolny do jakiejkolwiek pracy zarobkowej). Nie uzasadniają zastosowania tej przesłanki przejściowe trudności, w szczególności trudności ze znalezieniem pracy, przejściowe problemy zdrowotne, nawet jeżeli utrzymują się od dłuższego czasu, ale z istoty swej nie mają charakteru trwałego.
Odmowa udzielenia przez sąd oddłużenia pomimo przeprowadzenia postępowania upadłościowego będzie możliwa w sytuacji:
- celowego działania upadłego nakierowanego na wyzbywanie się majątku oraz nieregulowania wymagalnych zobowiązań pieniężnych jako przejaw złej woli dłużnika prowadzący do pokrzywdzenia wierzycieli, co w konsekwencji spowodowało niewypłacalność upadłego lub istotnie zwiększyło jej stopień;
- umorzenia całości lub części zobowiązań wobec upadłego we wcześniejszym postępowaniu upadłościowym prowadzonym wobec upadłego w okresie dziesięciu lat przed dniem złożenia kolejnego wniosku o ogłoszenie upadłości.
Planowana zmiana ma znacznie węższy zakres zastosowania niż obecnie obowiązująca negatywna przesłanka oddłużenia, polegająca na doprowadzeniu do niewypłacalności w sposób umyślny albo w wyniku rażącego niedbalstwa.
Celowe doprowadzenie do niewypłacalności zakłada bowiem działanie intencjonalne, ukierunkowane na doprowadzenie do swojej niewypłacalności, co powinno stanowić podstawę do oddalenia wniosku o ustalenie planu spłaty. Co warte uwagi, odmiennie do obecnego stanu prawnego, sąd w sytuacji zaistnienia takiej negatywnej przesłanki będzie miał możliwość uwzględnienia wyjątkowych okoliczności, w których znalazł się upadły i uwzględnić jego wniosek o oddłużenie, jeśli będzie to uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.
Nowe brzmienie art. 23 ust. 1 p.u. stanowi, iż „1. Wierzyciel osobisty upadłego, który chce uczestniczyć w postępowaniu upadłościowym, jeżeli niezbędne jest ustalenie jego wierzytelności, powinien w terminie oznaczonym w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości zgłosić syndykowi swoją wierzytelność“. Zaproponowane rozwiązanie skraca procedurę przekazywania syndykowi zgłoszenia wierzytelności. W obecnym stanie prawnym wierzyciel kieruje takie zgłoszenie do sędziego komisarza, który po sprawdzeniu wymogów formalnych zwraca zgłoszenie wierzytelności bądź przekazuje syndykowi do weryfikacji merytorycznej. Zmiana regulacji prawnych w tym zakresie poprzez kierowanie zgłoszenia wierzytelności bezpośrednio do syndyka, który będzie dokonywał sprawdzenia formalnego zgłoszenia oraz analizy merytorycznej, ma na celu skrócenie obiegu dokumentacji. Zmiana ta usprawni i przyspieszy postępowanie upadłościowe, gdyż znacznie ograniczy zakres czynności wykonywanych przez sąd upadłościowy, a przede wszystkim ograniczy liczbę czynności wykonywanych przez pracowników administracyjnych wydziałów upadłościowych.
Dalsza część zmian w zakresie zgłoszenia wierzytelności wprowadza regulację wskazaną w znowelizowanym art. 23 ust. 1 p.u., zgodnie z którą: „1. Wierzyciel, który zgłosił wierzytelność po terminie, ponosi zryczałtowane koszty postępowania upadłościowego wynikłe ze zgłoszenia wierzytelności po upływie terminu wyznaczonego do zgłoszenia wierzytelności, nawet jeżeli opóźnienie powstało bez jego winy, w wysokości stanowiącej równowartość 15% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w trzecim kwartale roku poprzedniego, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, chyba że zgłoszenie wierzytelności po terminie jest wynikiem dokonania przez syndyka korekty deklaracji lub innego tego typu dokumentu obejmującego rozliczenie“. Uzasadnieniem dla tego typu rozwiązania jest uproszczenie procedury ponoszenia kosztów spóźnionego zgłoszenia wierzytelności, określające procentowo kwotę, którą wierzyciel każdorazowo powinien złożyć w przypadku spóźnienia. Nie bez znaczenia jest wprowadzenie poprzez taki zabieg czynnika dyscyplinującego wierzycieli i tym samym ograniczenie do minimum opóźnień związanych ze składaniem zgłoszeń po wyznaczonym terminie w toczących się postępowaniach.
Porządkując dotychczasowe zagadnienia z zakresu skutków prawnych zgłaszania wierzytelności, projektodawca dodał art. 240b p.u., który jednoznacznie przesądza o przerywaniu bieg przedawnienia w przypadku zgłoszenia wierzytelności. To, co do tej pory nie budziło wątpliwości w orzecznictwie, zostało wskazane wprost w celu wyeliminowania wątpliwości, jakie mogą powstać w związku ze zmianą zasad takich zgłoszeń.
Jeśli projekt ustawy zmieniającej przejdzie drogę legislacyjną i bez większych zmian wejdzie w życie, to należy spodziewać się dalszej popularyzacji możliwości, jakie niesie ze sobą stosowanie ustawy prawo upadłościowe w zakresie starań o oddłużenie na drodze sądowej. Zgodnie z planowanymi założeniami wzmocnienia zasady nadrzędności redukcji zadłużenia ponad interes wierzycieli, ogłoszenie upadłości będzie możliwe wobec praktycznie każdego niewypłacalnego dłużnika, natomiast oddłużenie nastąpi względem zdecydowanej większości z nich. Takie rozwiązania wpisują się w trend umożliwienia ponownego rozpoczęcia funkcjonowania bez zadłużenia, zamiast pozostawiania osób zadłużonych z piętnem niespłaconych zobowiązań, co negatywnie wpływa na wiele sfer życia zarówno zawodowego, jak i osobistego.
Z kolei konsekwencją większej ilości prowadzonych postępowań upadłościowych będzie dodatkowe obciążenie mających i tak już dużo pracy wydziałów sądów upadłościowych. Bez zwiększenia nakładów na poszerzenie kadry orzeczniczej oraz administracyjnej proces upadłości wobec osób fizycznych będzie wciąż długotrwały i kosztowny.